Kroniek van Dominicanenkerk en klooster: tweede reanimatie van het hart van de Kievitwijk

Periode van de paters Dominicanen

1904: Dominicanenpaters komen in de Milisstraat wonen. In de jaren die volgden kopen ze een paar aansluitende terreinen in de Ploegstraat en in de Provinciestraat.

1910-1914: Bouw van een noodkerk, de twee kloostervleugels en de herenhuizen in de Ploegstraat. Bij de stichting en ook later kreeg de gemeenschap veel steun van de koekjes- en chocoladefabriek van De Beuckelaer, die aanpalend aan het klooster en op het huidige kievitplein zijn fabriekssite heeft uitgebouwd.

1914: Bij de beschietingen van het Centraal Station, zijn de gewonden hier binnengebracht

1925: de Sint-Dominicuskerk en paterskoor worden opgetrokken, in laat-neogotische stijl. Vermeldenswaardig zijn:

• het grote gotisch maaswerk, dat als koorafsluiting fungeert.
• de sacramentskapel en de rozenkranskapel met rijke altaarstukken.
• de basilicale ruimte van het zes traveeën lange schip met rijzige, hoge zijbeuken en slanke marmeren zuilen.
• de maaswerkvensters van de zuiderzijbeuk die een grote lichtinstroom bieden.
• topstuk van dit predikhereninterieur: de preekstoel uit 1930.
• de schitterende glasramen dateren van na de oorlog en zijn het werk van de Nederlandse glazenier Abram Stokhof-de Jong.

Vanaf 1925: Uitbouw van de geloofsgemeenschap rond de Dominicanenkerk en –klooster

Wanneer het klooster ten volle in gebruik is, wonen er 25 paters, met tal van bekende Dominicanen. De dominicanen vormen een bedelorde waarvan de leden een doorgedreven intellectuele vorming en roeping weten te paren aan ascese en stadsapostolaat. Ze staan eveneens bekend voor hun bekeringswerk onder niet- of andersgelovigen.

Het klooster wordt ook een uitvalsbasis voor heel lekenwerken en apostolaatinitiatieven, die samenkwamen of hun secretariaat vestigden in een van de vergader- of leslokalen.

Hun invloed reikt tot ver buiten de stad. Zo ontstaat in 1933 het AGRO, het Apostolaat van de Grootstad (AGRO), waarbij geëngageerde leken via huisbezoeken en de verspreiding van tijdschriften en “stichtende” lectuur de armoede en ontkerkelijking in de grootstad willen tegengaan.

Er huisvest ook een studiecentrum, de uitgeverij ‘De Ploeg’ en een boekhandel. De uitgeverij publiceert talrijke tijdschriften, waaronder ook (het latere) Cultuurleven, volksdevotionele literatuur en tal van theologische en sociale studies, diverse periodieke publicaties en reeksen.

Geloofsverdediging publiceerde vanzelfsprekend ook veel apologetische traktaten en werd in het interbellum een belangrijk ankerpunt van de katholieke anticommunistische actie.

“De Ploegstraat” wordt al snel een begrip in katholiek Vlaanderen en groeit uit tot het belangrijkste apologetisch centrum in Vlaanderen met heel wat studiekringen, lezingen en lessenreeksen, bibliotheek en uitleendienst. In 1941 ontstaat hier de voorloper van het parochieblad ‘Kerk en Leven’.

10.1944: Tijdens het bombardement met V2-bommen op de Tuinbouwstraat en de Van Geertstraat helpen de paters met het evacueren van de slachtoffers.

11.1944: Bij de aanval op de stationsomgeving werden koor en sanctuarium van de kerk getroffen. Als gevolg van de oorlogsschade worden koor, sacristie, broederschapskapel en keuken heropgebouwd of heringericht.

Na ontwijding van de kerk

2002: De kerk wordt ontheven aan de eredienst (beter bekend als ‘ontwijd’) en de laatste drie paters verlaten het klooster.

Vrijwilligers van de vzw Raad en Daad nemen de sociale dienst en voedselbedeling van de paters over in de nabije zaal Eeninghe. Raad en Daad is een sociale organisatie die reeds 50 jaar gevestigd is nabij kerk en klooster.

Ook de vieringen voor de dominicanenparochie ‘Dominicushuis’ vinden er wekelijks plaats.

Ergens in 2003-2004: Projectontwikkelaar Kaïros sluit een verkoopcompromis met de oudste pater, één van de drie laatste Dominicanen van de Ploegstraat.

07.2004: De Vlaamse gemeenschap, onder leiding van Van Mechelen, dient een bouwaanvraag in om hun kantorencomplex ‘Copernicus’, gelegen in dezelfde blok, verder uit te breiden op de gronden van kerk en klooster.

Normaal gezien wordt de bouwaanvraag ingediend door de eigenaar van de gronden. De Vlaamse overheid is geen eigenaar maar zou de te bouwen kantoren huren van projectontwikkelaar Kaïros.

Je zou verwachten dat Kaïros de bouwaanvraag indient, aangezien dit bedrijf de bouwheer zou worden. Het feit dat de Vlaamse minister Van Mechelen zélf de aanvraag indient geeft de Vlaamse Gemeenschap – en niet langer het stadsbestuur – de macht ze ook zelf te mogen goedkeuren. Dat gebeurt op het Arohm, dit is gewestelijke administratie voor ruimtelijke ordening, gehuisvest in … het Copernicusgebouw.

08.2004: de Anarchistische Bond Antwerpen die een pand in de Ploegstraat kraakt, ontdekt het verlaten klooster met kerk, uitgevend op de Provinciestraat. Zij palmen kerk en klooster in. Via de toegekomen post ontdekken ze dat een projectontwikkelaar de hele site wil kopen en slopen om er kantoorgebouwen te laten verrijzen. De krakers trekken aan de alarmbel en mobiliseren de kievitbuurt, gesteund door stRaten-generaal.

Enkele dagen later is de kraak van het pand wereldnieuws in Antwerpen. Buurtbewoners, sympathisanten, politici en journalisten lopen met verbazing door dit ongekende pand met zijn vele spreekkamers in de hoofdvleugel, de grote vierkante refter, de prachtige binnentuin, de rijzige kerk, met slanke marmeren zuilen, invallend licht door de uniek glasramen, het gotisch maaswerk aan het koor, de bijzondere preekstoel,…

09.2004: tientallen mensen van een zevental buurtverenigingen vergaderen met kaarslicht in de refter van het klooster en bedenken acties en strategieën om het gebouw te redden van de sloop: ‘De Ploeg’ ziet het levenslicht.

Hun kritische, daadkrachtige maar tegelijk positieve acties, zal de buurt nog hard nodig hebben om de leefbaarheid te bewaken. Diverse bouwprojecten zullen zich immers steeds afkeren van de bewoners en de buurt verder isoleren: naast het al langer bestaande Copernicusgebouw, komen er op het Kievitplein acht bouwblokken waaronder het monster van Alcatel. De Zoo trekt een blinde, lange muur op, er worden verder bouwblokken gezet tussen het station en de Plantin Moretusbrug. Een politiek vergeten zone. Het niemandsland tussen Antwerpen en Borgerhout.

2004-2005: Honderden mensen bezoeken kerk en klooster en krijgen er een heuse rondleiding tot op het dak, niet gespijsd van enige historiek. Soms ook internationaal bezoek. Zo stapt er op een goeie dag een kandidaat-presidente van de VS binnen.

2005: stRaten-generaal, de sociale beweging die via burgerparticipatie strijdt voor een leefbare wereld, zet zich mee achter de strijd:

Ze kan de Provinciaal van de Dominicanen ertoe bewegen clausules in de verkoopsovereenkomst op te nemen.

stRaten-generaal organiseert, gesteund door het district Antwerpen, denkdagen waar buurtbewoners denken en dromen over een mogelijke invulling van kerk en klooster. Van jeugdhotel tot sociale woningen of bejaardentehuis, een refter voor bewoners en bezoekers, een filmzaaltje, een bibliotheek, een fitnessruimte, een tuinterras, een wekelijkse wereldmarkt. Een mix van bewoning en gebruik die de sociale cohesie van deze buurt bevordert.

Onder invloed van stRaten-generaal en De Ploeg, beslist de Provincie kerk en klooster van de paters te kopen.

Hoewel ze van projectontwikkelaars hogere aanbiedingen kregen (meer dan 2 miljoen), nemen de paters vrede met een verkoopprijs onder de geschatte waarde, op voorwaarde dat de koper met hun patrimonium een sociaal doel realiseert waarvan ook de buurt beter werd (1.650.000). Dit ligt immers in het verlengde van hun religieuze en sociale activiteiten die bijna 100 jaar een belangrijke impuls voor de leefbaarheid en sociale cohesie van deze buurt waren (zie verkoopscontract en bijlage verkoopcontract).

De buurt is opgelucht: de gebouwen zijn gered van de sloop èn er zijn beloftevolle perspectieven: een sociale invulling, een hart voor de wijk, buurtbetrokken, et cetera.

De verkoop kan pas in 2008 effectief doorgaan na een juridische strijd met Kaïros die aanspraak maakt als eerste koper. Onterecht, want het verkoopscompromis wordt ongeldig verklaard. Maar wel drie verloren jaren.

2005: Na de denkdagen slaan een aantal buurtbewoners de handen in elkaar en bouwen de sacristie om tot een buurtcaféte maken, de verwilderde tuin tot een tuinterras en ze ruimen de kerkgangen op om er een ontmoetingsruimte van te maken. Vzw Kievitsnest is geboren.

Naast een aantal eigen activiteiten zoals een wekelijk buurtcafé, een kinderspeelnamiddag, een jaarlijks buurtfeest,… stellen ze de ruimte van de kerk voor een klein budget ter beschikking van beginnende kunstenaars, muzikanten en al wie er iets op poten wil stellen, toegankelijk voor iedereen. De activiteiten lokken er duizenden regelmatige of sporadische bezoekers: er zijn optredens, theatervoorstellingen, tentoonstellingen, performances, ping-pong- en zangavonden (respectievelijk Dr. Pong en Dr. Song), rommelmarkten, debatten, benefietoptredens, etc. Ook de Zomer van Antwerpen en de miniatuurmensjes van Slinckachu komen er over de vloer.

Daarnaast huisvest de vzw ’t DAK (Daklozen Actie Komité) en later de vzw Koevoet in het klooster tientallen dak- en thuislozen (tot 2013). Ze organiseren gratis fietsherstellingen, soepmaaltijden, een volkskeuken, en een weggeefwinkel. Ze geven ruimte aan jonge kunstenaars en muzikanten om er ateliers en repetitieruimtes in te richten. Ook de voedselbedeling van het station verhuist op een bepaald moment naar het klooster.

Zo ontstaat in deze ongewone locatie, een uniek sociaal-cultureel project in het hart van Antwerpen. Van onderuit gegroeid en intussen gekend door tienduizenden Antwerpenaren. Sociaal in twee betekenissen: de ene genoot, de andere met een nood.

Er is duidelijk een grote behoefte aan sociaal-culturele activiteiten in de buurt en daarvoor bestaat een breed maatschappelijk draagvlak.

De Provincie blaast intussen warm en koud. Ze laat de activiteiten oogluikend toe en belooft de energiekosten te dragen maar ziet intussen jarenlang niet om naar het gebouw en betaalt bovendien geen cent energie. Hoewel de krakers en daklozen, en het kievitsnest verbeteringen aanbrengen en het pand proberen te onderhouden, is het niet te vermijden dat wind en weer het pand doen verkommeren.

06.2011: Provincie schrijft via de Vlaamse Bouwmeester een architectenwedstrijd uit voor het project ‘Qvit’ in kerk en klooster, met als bestemming: een ontmoetingsplaats en kenniscentrum voor sociale economie. Uit de projectomschrijving Qvit van de Provincie :

“De Provincie Antwerpen zal in het klooster een ontmoetingscentrum realiseren met sociaal restaurant en de huisvesting van diverse organisaties uit de sectoren sociale economie, diversiteit, armoede en wijkwerking…. In de voormalige kerk kunnen in de toekomst evenementen, tentoonstellingen en congressen doorgaan. De wijkwerking Kievitsnest kan ook blijven en met andere organisaties wordt nog een overeenkomst uitgewerkt. De tuin wordt deels toegankelijk voor publiek.”

06.2012: Buurt organiseert infoavond waar de Provincie de vijf inzendingen voorstelt en staat langer stil bij het winnende ontwerp van ONO, het enige architectenbureau dat de architecturale kwaliteiten van kerk en klooster integreert in hun renovatie-nieuwbouw-project. Een Europees dossier voor medefinanciering, via de EFRO-gelden, werd goedgekeurd. Deze EFRO-gelden hebben o.a. als doel de stationsomgeving aantrekkelijker te maken. Uit dit subsidiedossier:

Dit project houdt de renovatie en verbouwing in van een voormalig kloostergebouw in de stationsomgeving tot een campus sociale economie. De QVIT-campus krijgt zowel lokale als bovenlokale functies. Sociaal-ruimtelijk wordt de site afgestemd op de dagelijkse leefomgeving en de manier waarop de bewoners er nu samenleven. … Sociaal-economisch richten de deelprojecten zich naar kansengroepen. Deze organisaties, maar ook koepelorganisaties uit de sociale economie krijgen hier huisvesting. Daardoor komt er meer onderlinge samenwerking én samenwerking met de reguliere sector. … Het provinciebestuur vult die functies aan met een Kenniscentrum Sociale Economie: een draaischijf voor kennisuitwisseling inzake sociaal-economische praktijkvoering en onderzoek, versterkt door de Universiteit Antwerpen. Zo ontstaat een netwerk van kennis en ervaring van de sociale economie met een internationale positionering. (bron: EFRO-gelden_QVIT-fase1)

Begin 2013: Het project Qvit wordt opgenomen als te realiseren plan in het bestuursakkoord 2013-2018 van de Provincie Antwerpen. De paragraaf rond sociale economie begint met:

De Provincie Antwerpen blijft inzetten op de sociale economie. Het is als het ware de hefboom voor kansengroepen op de arbeidsmarkt. We werken daarvoor in 2013 een nieuw beleidsplan uit: ‘Strategische initiatieven’. Dat plan onder­steunt de creatie van 150 kwaliteitsvolle en duurzame arbeidsplaatsen in de sociale economie in de provincie Antwerpen gedurende de bestuursperiode. De Provincie Antwerpen werkt hiervoor nauw samen met de gemeenten en VDAB. Flan­kerend zullen we in Antwerpen de herbestemming van het voormalige dominicanenklooster en kerk verder invullen.

Begin 01.2013: het gerucht gaat de ronde dat het project zou worden afgeblazen.

De Ploeg polst bij de administratie van de provincie. Gerucht wordt niet bevestigd.

Integendeel. De kredieten voor de renovatie zijn nog altijd opgenomen in de begroting.

Eind 01.2013: de bestendige deputatie geeft aan de administratie opdracht om het project verder uit te werken. Het voorontwerp dat door de architecten is aangeleverd is inmiddels ook goedgekeurd.

In de loop van de volgende weken zou een gespreksronde worden opgestart met de partners die een plek zouden krijgen in het gebouw na duurzame renovatie, bv. VIBE (die nu voor het Ecohuis bouwt), Levanto,…. Ook de Ploeg zou betrokken worden.

05.2013: de Provincie haalt het Qvit-project van de begroting.

najaar 2013: enkele leden van het Kievitsnest en De Ploeg vragen en hebben onderhoud met de verantwoordelijke gedeputeerde: Dhr. P. Bellens (CD&V). Hij bevestigt de beslissing van de provincieraad om kerk en klooster te verkopen. De provincie wil absoluut af van enig eigenaarschap in kerk en klooster.

01.2014: Tegelijk loopt ZOONIET, de actie van De Ploeg tegen de blinde lange muur van de Zoo. Refererend naar deze actie worden ze wel eens de ‘Kerk-en-klooster-wel’-groep genoemd. Enkele leden zoeken uit hoe de buurt via een ‘gemengde coöperatieve’ zelf deels eigenaar kan worden van het pand.

27.01.2014: volgend onderhoud van de actiegroep met gedeputeerde Bellens. Hij is gewonnen voor de wensen van De Ploeg en hun vraag voor overleg met kandidaat-kopers. Op dat moment zijn er nog geen kandidaat-kopers en overweegt ‘De Ideale Woning’, als sociaal huisvestingsmaatschappij, om voorkooprecht in te roepen en sociale woningen te bouwen op het perceel van het klooster.

10.02.2014: de actiegroep legt de afspraken met de provincie neer in een verslag en brengt haar 6 krachtlijnen over, zodat kandidaat-kopers hier al een zicht op hebben.

13.02.2014: Pater Braekers, Provinciaal van de dominicanen, schrijft vanuit het Provinciaat in Leuven een brief naar de Provincie. Hij is verontwaardigd over de nakende verkoop zonder realisatie van een sociaal-culturele invulling. Hij spreekt de wens uit dat de winst bij verkoop geïnvesteerd wordt in een project voor de buurt en duidt De Ploeg aan als bevoorrechte partner voor overleg hierbij. Uit deze brief volgende passage:

“Wij eisen dan ook dat als de provincie het klooster verkoopt aan zijn huidige marktwaarde, en zo een substantiële winst boekt, ze deze meerwaarde integraal zal gebruiken voor de verbetering van deze precaire buurt, en wel in samenspraak met haar bewoners. Wij menen dat de bewonersorganisatie De Ploeg, die verschillende buurtverenigingen overkoepelt, de belangen van de kievitwijk goed kan verwoorden en vertegenwoordigen. Wij pleiten er dan ook voor om de vrijgekomen gelden in nauw en bindend overleg met de De Ploeg in de buurt te investeren.”

03.2014: In deze periode zou de eerste spade in de grond gaan voor de renovatie en realisatie van het QVIT-project: het lang verwachte, beloofde en gedroomde hart voor de buurt. De strijd in de Kievitwijk begon in de zomer van 2004 met als focus: het klooster. Vlaanderen wilde het klooster opkopen en platgooien om zijn kantoren in het Copernicusgebouw aan het Kievitplein uit te breiden. Het was voor de buurt een hele opsteker toen bleek dat ze er in waren geslaagd om het gebouw te redden. Tien jaar later staan ze terug bij af. Weer gedwongen om de noodklok te luiden. Om niet vergeten te raken, zowel als partner, als het project zelf.

Patsy Goderis van De Ploeg

Contactgegevens: Patsy.Goderis@gmail.com; 0472 890 454

Bronnen: documenten van De Ploeg, KADOC, stRaten Generaal, de Provincie, de paters Dominicanen

Advertentie